Lef tonen bij je debuut is niet elke auteur gegeven! In De viool van mijn moeder opent Yvonne van den Berg voor iedereen die het zien wil de deur van het familiehuis waarachter zich al enkele generaties een angstvallig
bewaard geheim, schaamte, schuldgevoelens en diepe pijn verborgen houden.
Ook stylistisch heeft ze niet voor de makkelijkste weg gekozen. Er zijn maar liefst drie vertelstemmen: die van een jong meisje, een volwassen vrouw en tussendoor
de beschouwende passages.
Met de steun van schrijfdocenten en de troost van klassieke componisten ontstond vakmanschap en mentale kracht... onmisbare ingrediënten voor een levenswijze roman!
‘Situaties hebben zo veel verschillende kanten en ik heb geleerd me in te leven in meer kanten dan alleen maar de eerste die zich aandient.’
Sommige debuterende auteurs beginnen zonder schrijfcursus aan een boek, anderen, zoals jij kiezen eerst voor leerproces. Wat leer je op zo’n cursus? En heb je er tijdens het schrijven iets aan gehad?
Ik ben in de zomer van 2011 begonnen met het schrijven aan het boek. In de zomervakantie, op de camping, met mijn gloednieuwe Ipad afwisselend op schoot, de campingtafel of in bed. Op de momenten dat ik inspiratie had en er in mijn hoofd weer een fragment
naar boven kwam dat ik moest noteren. Hapsnap, kriskras door het leven van mijn moeder en dat van mij. Na de vakantie had ik een Ipad vol stukjes, halve A4-tjes, soms slechts enkele regels. Het dagelijkse leven begon weer en mijn Ipad verdween onder een stapel
kranten die nog gelezen moest worden. Ik wist toen even niet hoe ik verder moest. Een paar weken na de vakantie zag ik de aankondiging van de schrijfcursus in Gent, georganiseerd door Paul Sebes en de NRC, getiteld de ‘do’s en dont’s van
het schrijverschap’. Het leek mij een geweldige stimulans om tips te krijgen waardoor ik misschien weer verder zou kunnen komen. En dat was ook zo. Paul en zijn compagnon Willem gaven technische tips: hoe bouw je een verhaal op, hoe zet je personages
neer, hoe ga je om met sfeertekening, wat laat je ook vooral weg enz. Erg inspirerend waren ook de verhalen van de aanwezige echte schrijvers: Thomas Rozeboom, Renate Dorrestein, Manon Uphoff en Ivo Victoria. Zij vertelden over hun werkwijze, dilemma’s,
keuzes. Driekwart jaar later, in de zomer van 2012, heb ik een langere cursus bij Paul gevolgd, met een kleinere groep cursisten, waarbij een manuscript van de vijf deelnemers een dagdeel lang besproken werd. Opbouw van het verhaal, karaktertekening, hiaten,
onduidelijke of onlogische opbouw, met daarnaast ook een technische bespreking van zin tot zin: de rode aantekeningen die van alle pagina’s spatten… Ik vond het zeer zinvol. Ik leerde om mijn blinde vlekken te zien, ging meer durven en kreeg ook
zelfvertrouwen. Daarnaast heb ik de boeken van Jan Blokker gelezen, over de technieken van schrijven. Erg goed! Tijdens het schrijven van mijn boek heb ik zo nu en dan weer even de algemene aanwijzingen doorgenomen of iets uit een boek van Jan Brokken gelezen,
en ik kon weer verder.
De viool van mijn moeder is
een autobiografische roman. Je had ook kunnen kiezen voor een non-fictieboek. Vanwaar de keuze voor het romangenre? En was je daar gaandeweg blij mee?
Ik wilde graag een roman schrijven omdat ik dan meer vrijheid had. Ik heb
teruggekeken naar mijn jeugd en vooral naar de gevoelens die ik toen had. Er werd bij ons thuis aan de eettafel heel veel gesproken over het NSB verleden van mijn opa en de konsekwenties die dat heeft gehad voor mijn moeder en ik gebruik veel dialogen in mijn
verhaal. Maar die heb ik natuurlijk bedacht. De sfeer klopt met hoe het toen was, maar letterlijke teksten wist ik natuurlijk niet meer. Ook heb ik voor deze vorm gekozen omdat ik met name in het eerste deel, wanneer de ik-persoon tussen de acht jaar en achttien
jaar is, veel kan laten zeggen vanuit een kinderlijke beleving, met veel meer emotie dan wanneer het een non-fictie verhaal was geworden. En ik heb ook niet alle feiten kunnen achterhalen, wat er precies is gebeurd. Ik ben heel tevreden met deze keuze en denk
dat het verhaal hierdoor dichter bij de lezer kan komen dan wanneer het non-fictie was geworden.
Dit boek gaat ook over de relatie tussen muziek en mens. Je moeder leed onder een zwaar trauma. Zou het haar geholpen hebben
als ze de viool niet had weggestopt maar via het instrument de confrontatie met haar verleden was aangegaan?
Waarom ze precies is gestopt weet ik niet, dat lees je ook in het boek. Er zijn waarschijnlijk verschillende aanleidingen
geweest. Ik denk dat zij zelf de confrontatie met het verleden helemaal niet meer aan kon en ook niet meer wilde; het zat allemaal te diep en was te pijnlijk. Toen het duidelijk was dat zij niet meer naar het conservatorium kon gaan als nasleep van alle ellende
door de keuze van haar vader voor de NSB, en mijn vader het later ook niet stimuleerde, was het denk ik gebeurd. De viool bracht haar alleen nog maar verdriet: een uit elkaar gespatte droom om violiste te worden en pijnlijke herinneringen aan het spelen tijdens
de oorlog. Zij heeft op een bepaald moment gekozen om piano te gaan spelen, om toch muziek te kunnen maken, waarbij ze ook niet afhankelijk was, zoals ze zelf vaak zei ‘de piano is net een heel orkest en je hebt er niemand anders bij nodig’. Dat
was typerend voor haar. Maar het blijft wel bijzonder dat ze de viool wel steeds heeft bewaard, ook al lag hij ver weggestopt op zolder. Ze kon er dus ook geen afstand van doen.
Je alterego Else kiest voor de dwarsfluit. Wat doet een kind daarvoor kiezen? Had jij de viool en de piano misschien op een denkbeeldige zolder gestopt?
De
klank van de fluit heeft mij gefascineerd vanaf jongs af aan. Het familieverhaal deed de ronde dat ik vanaf het moment dat ik kon kruipen naar de pick-up kroop als mijn moeder fluitmuziek draaide, zoals de Badinerie van Bach (uit de tweede Orkestsuite) of
de partita voor fluitsolo. Dan gaf ik aan dat ik de stukjes nog een keer wilde horen en dan zette ze de muziek opnieuw voor mij op. De klank is me mijn hele leven blijven fascineren, nu ook nog. Ik kan het niet verklaren. Het is iets in het geluid dat me kennelijk
intens raakt.
Toen ik de viool had gevonden heb ik wel even geaarzeld of ik er op wilde leren spelen, maar dat heeft niet lang geduurd, onder andere door de reactie van mijn moeder, maar ook omdat ik intens genoot van het fluitspelen. Daarnaast speelde
ik trouwens ook piano, maar dat vond ik te ingewikkeld worden om in het boek ook nog te noemen ;-)
Een groot stuk van het boek is geschreven vanuit het kind. Was het moeilijk om in het hoofd van Else te kruipen en de bijbehorende verteltoon te vinden?
Ja en nee. In de eerste versies was het hele taalgebruik te kinderlijk.
In de beschouwende stukken nam ik geen afstand van de kinderlijke denkwijze en dat was niet goed. Hoe ik dat moest veranderen heb ik bijvoorbeeld ook geleerd door de schrijfcursus. Op een bepaald moment had ik het wel te pakken, dan kon ik echt in het kind
kruipen en een moment later kon ik uitzoomen en vanuit een volwassen verteller schrijven. In eerste instantie wilde ik het boek ook laten eindigen bij het eerste deel, wanneer Else achttien is en uit huis gaat. Ik had wel een epiloog toegevoegd, waarin ik
terugkeek op het overlijden van mijn moeder, maar hoe verder ik kwam hoe meer ik voelde dat er een tweede deel moest komen waarin Else veertig jaar is en haar ouders dan echt overlijden. Toen heb ik wel een tijd moeite gehad om voor dat deel de juiste toon
te vinden. En het was ook veel lastiger om de hele NSB problematiek vanuit een volwassen perspectief te beschrijven, zonder standpunten in te nemen die ik niet wilde of ook maar ergens de schijn op te wekken dat ik achter de keuze van opa gestaan zou hebben.
Wat het openlijk bespreken van het familiegeheim betreft, heb jij een andere keuze gemaakt dan
je moeder. En dat deed je al van jongs af aan. Wat heeft je dat opgeleverd? En zou dat ook voor je moeder een betere weg zijn geweest? Zodra mensen in mijn leven belangrijk werden moest ik ze het familiegeheim vertellen, anders kon ik niet
met ze verder. Dan hield ik voor mijn eigen gevoel iets achter en dat was niet eerlijk. En ze konden me zo maar afwijzen dacht ik, wanneer ze er later achter zouden komen. Ik had dus de erkenning van anderen nodig om er te mogen zijn, naast hen. Eigenlijk
kreeg ik altijd vertrouwen terug en verbaasde blikken van ‘zit jij daar nu nog steeds mee? Het was de keuze van je opa, jij bent geen NSB’er’. Ik heb zelf nooit meegemaakt dat ik daarom werd afgewezen, maar de angst daarvoor zat zo diep door
alle verhalen en wat ik bij mijn moeder heb gezien. De laatste twee jaar, tijdens het schrijven aan mijn boek, ben ik er steeds meer over gaan praten. Ook met vreemden en niet alleen meer in mijn vertrouwde kring. Dat was spannend en ik ben bang geweest voor
afwijzing maar hoe verder ik kwam met het boek, des te meer dat verdween. Ik heb geweldige gesprekken gehad, met vrienden, familie, nieuwe vriendschappen gekregen, een dieper contact met anderen, meer gedeeld met anderen, ook over hun leven en gevoelens. Ook
de plaatsvervangende schuld verdween steeds meer. Tot nu toe heb ik ook alleen nog maar positieve reacties gehad en dat voelt fantastisch! Niemand wijst mij of mijn verhaal af op de inhoud! Wie weet komen er nog negatieve reacties, ik hou overal rekening mee,
maar ik denk steeds meer dat het wel zal meevallen. Ik krijg dus steeds meer vertrouwen en ik geloof dat de maatschappij open staat voor ook dit verhaal van oorlogsellende. Ik denk dat mijn moeder er ook veel aan gehad zou kunnen hebben wanneer ze er openlijk
over had kunnen praten, maar ik denk ook dat het niet mogelijk was voor haar en dat de tijd er voor haar niet klaar voor was. Heel pijnlijk om te beseffen; ik had het haar graag anders gegund!
In de loop van je leven ben je op zoek gegaan naar antwoorden op tal van vragen. Niet alle mysteries werden daarbij opgehelderd. Hoe is het om met onbeantwoorde vragen te moeten leven?
Ik
heb er vrede mee. Het is niet erg, laat ook maar een mysterieus waas blijven bestaan over bepaalde zaken, dat is ook wel mooi. De overledenen hebben ook recht om iets van hun geheimen te behouden. Ik heb al zo zitten wroeten in hun bestaan…
Lezers worden wel eens geconfronteerd met het begrip ‘misplaatst schuldgevoel’. Dat gebeurt ook in dit boek. Heb jij door je persoonlijke ervaring en de visie van je therapeut inzicht gekregen in het mecanisme van dit zeer belastende
gevoel? En kun je er vanaf geraken?
Ik ben door het schrijven van het boek mijn misplaatste schuldgevoel steeds verder kwijt geraakt. Ik had het boek niet kunnen schrijven als ik niet al heel veel had verwerkt, maar het lijkt wel alsof
het nu bijna helemaal verdwenen is. Ik denk dat een misplaatst schuldgevoel ontstaat door het principe van loyaliteit; als kind ben je loyaal aan je familie, je bent afhankelijk en je wilt je verbonden voelen met je naasten. Als je dan merkt dat belangrijke
mensen om je heen iets hebben gedaan dat je helemaal niet begrijpt, waarvan je ziet dat het anderen heeft pijn gedaan en waar je bang voor bent op twee manieren: 1. zou ik het zelf ook kunnen doen en 2. welke konsekwenties heeft het nu nog voor mij, dan kan
je er in worden meegesleurd. Ik heb gemerkt dat je afstand moet nemen om het te kunnen verwerken. Echt afstand nemen betekent ook loslaten en voor een deel afscheid nemen en dat is pijnlijk, omdat het er even op lijkt of je die geliefde afstoot. Dat is ook
gebeurd door het schrijven van het boek, en eerder door therapie. En het leuke van afscheid nemen is dan ook weer dat alles daardoor eigenlijk weer dichterbij komt, maar dan op een volwassen wijze. Je kunt nog best van iemand houden ook al heeft hij of zij
dingen gedaan die je afkeurt. Als je je maar blijft realiseren dat dat niet jouw keuze is geweest, zoals bij mij: mijn opa heeft de keuze voor de NSB gemaakt, ik niet. En hij blijft in mijn herinnering de lieve opa waar ik van hield toen ik klein was.
De Oosterpoort en Stadsschouwburg Groningen waar Van den Berg programmeur is
Heb je de indruk dat je familiegeschiedenis je kijk op de wereld (je persoonlijke en de grote) beïnvloed heeft?
Ik denk het wel, maar ik vind dat ook moeilijk te zeggen omdat het verleden van jongs af aan bij
mij was. Ik denk wel dat ik steeds beter heb geleerd om genuanceerd te kijken en niet snel te oordelen. Situaties hebben zo veel verschillende kanten en ik heb geleerd me in te leven in meer kanten dan alleen maar de eerste die zich aandient.
Muziek heeft in het boek en daarbuiten een troostend effect. Hoe vind je je eigen troostmuziek? Is dat een subjectieve aangelegenheid of ken jij stukken of componisten die daar van nature beter geschikt voor zijn?
Ik
denk dat het persoonlijk is. Men zegt wel dat Bach altijd troostend kan zijn, maar ik vraag me dat af. Alleen als je geraakt wordt door zijn muziek, die ook nog eens zoveel aspecten in zich heeft. Ik kan me ook voorstellen dat mensen helemaal gek kunnen worden
van zijn ingewikkelde structuren. Ook wordt Mozart snel gezien als helend, maar dat is ook persoonlijk en subjectief. De werken die ik in mijn boek noem zijn voor mij allemaal van groot belang. Het fluitkwartet van Mozart heeft zo’n schoonheid in zich,
dat ik iedere keer weer diep geraakt ben als ik het 2e deel hoor. Zo ook met Syrinx van Debussy. Maar het is bij mij ook wel verbonden met bepaalde periodes waar ik me in bevind. Soms is het Mozart en kan ik helemaal uit mijn dak gaan van een
bepaalde opera, dan is het een suite van Bach die ik helemaal grijs draai, en dan weer de kleurrijke impressionisten. Maar ook wel populaire muziek. Iedereen heeft wel muziek die verbonden is aan bepaalde gebeurtenissen; de eerste verliefdheid, een belangrijk
besluit in je leven, een plotseling overlijden. Wanneer je dan later weer de muziek hoort die verbonden is aan die gebeurtenis voel je weer de emotie die zich toen aandiende. En dat blijft. Het is iets ongrijpbaars dat tegelijkertijd fascinerend is en daardoor
zo boeiend dat het in ieder geval mij mijn hele leven bezig zal houden.
HIERONDER DE RECENSIE VAN DE SCRIPTOR
Dat er bijna 70 jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog nog tal
van boeken over dit historische litteken verschijnen, is veelzeggend. En welke invalshoek er ook gekozen wordt, je komt altijd uit bij slachtoffers. Hoe groot de menselijke schade is, blijkt onder meer uit het feit dat de getroffenen bij meer
dan één generatie te vinden zijn. Dat geldt ook voor de personages in deze autobiografische roman.
In De viool van mijn moeder wordt een na-oorlogs gezin waarin uiterst complexe verhoudingen de dienst uitmaken,
op een scherpe en heldere manier neergezet. De angel die tientallen jaren onder de huid blijft zitten heet collaboratie. Else's opa heeft zich bezondigd aan NSB-lidmaatschap en een anti-democratische overtuiging. Maar omdat waarheden vaak grijs zijn, moet
je eraan toevoegen dat hij, via een vriend van zijn dochter (de latere ouders van Else) het verzet waarschuwde wanneer er joden dreigden opgepakt te worden. Toch zorgde vooral zijn doorgedreven koppigheid, die tot de in de laatste oorlogsdagen zijn
Duitse sympathieën warm hield, voor een emotionele en sociale lawine waaronder zijn familie net niet bezweek... hoewel dat maar een haar scheelde.
De zwaarste mentale last was voor dochter Annie. Hoe kun je een vader veroordelen die je dierbaar is? En hoe kun je mensen vertrouwen als
je vriendinnen je na de oorlog als een baksteen hebben laten vallen? Wie zijn trouwens die nieuwe buren of de dames van de tennisclub? Dat deze laatste vraag ingegeven isdoor reële angst blijkt trouwens uit een uiterst gênante
confrontatie bij diezelfde 'gezelligheidsvereniging'. Overleven betekent voor haar: jezelf inkapselen en met je wantrouwen de wereld op een afstand houden. Er staat immers veel op het spel: niet in het minst de sociaal-gevoelige baan van haar echtgenoot,
de magistraat.
Yvonne van den Berg toont erg goed aan dat je niet alleen het doen en laten maar zelfs emoties kunt overdragen op je kinderen. Ook kleine Else gaat gebukt onder een misplaatst schuldgevoel, schaamte en angst. Wat
moet ze met die opa die zo aanstekelijk over muziek kan vertellen en bij wie ze 'kip met vier poten' gaat eten? Opa's zijn er toch om van te houden... Maar het schoentje knelt pas echt in de moeder-dochterrelatie. Hoe verder de oorlog
achter haar ligt, hoe groter hij wordt in de geest van Annie. Het trauma uit zich in boosheid en verwijten, in klaagzangen en geruzie. Elke dag. Haar gedrag weegt als lood op het gezin. Ze verzeilt in een slachtofferrol en dat is per definitie
een egocentrische. Alleen in haar beste momenten is ze zorgzaam. Meestal kleineert ze haar dochter en duwt haar ver van zich af.
|
Vioolconcert in e mineur (opus 64) van Felix Mendelssohn
|
Zoals de titel laat vermoeden, is muziek een personage op zich in dit boek. Er
is de piano spelende moeder, de fluit studerende dochter en de platen thuis en bij opa. In die muziek worden niet alleen de emoties van het moment weerspiegeld maar zelfs de verwarrende politieke achtergrond waaraan geen ontkomen is. Annie adoreert de
joodse componist Mendelssohn. En haar meest intense muzikale ervaringen heeft ze, in een oud en beladen verleden, gedeeld met een joodse vriend. Hoe verwarrend kunnen wortels zijn? Er is ook de muziek als tegengewicht voor de spanning, als troost voor de pijn.
Maar het meest ontroerende stuk wordt gespeeld wanneer Else poging na poging onderneemt om het hart van haar moeder te raken. Daarvoor haalt ze een sleetse viool van de zolder en studeert ze op Annie's verkruimelende bladmuziek. Maar slachtoffers
hebben een koud hart...
De weerslag van ervaringen op gedrag verwoorden is geen sinecure. Als je dat bovendien doet aan de hand van drie generaties en de menselijke satellieten die daar omheen cirkelen, geef je blijk van virtuositeit.
Ingewikkelde patronen met een talent voor schoonheid en ontroering op papier kunnen zetten... het lijkt Bach wel. En hoe je na tientallen jaren de stem van een kind op een precieze en empathische manier kunt oproepen, is klein wonder. Dat
het kind begrijpt en toch niet begrijpt, maakt het vertellen nog iets ingewikkelder.
De viool van mijn moeder is een beeldend, diepgravend, genuanceerd en zorgvuldig gecomponeerd verhaal. Als je het boek dicht slaat
hoor je Else zeggen: 'De stilte was tot de nok toe gevuld met oorlog. Het was allemaal niet te bevatten.'
Quotering: ****
